| Van Dalsum breekt met Het Nederlands Toneel en richt (De) Studio op. Als de Duitse bezetter hem wil dwingen de leiding van het toneelgilde van de Kultuurkamer op zich te nemen, duiken de Van Dalsums meteen onder, het begin van een hachelijke reis, die ruim drie jaar duurt. Ze leven van clandestiene voordrachten, worden katholiek en krijgen een zoon. Na een arrestatie in Abcoude vluchten ze verder naar het zuiden, waar Van Dalsum amateurs regisseert en meewerkt aan Radio Herrijzend Nederland. Hij ontroert bij de bevrijding met Vrij volk.
Van Dalsum loopt tijdens de oorlog groot gevaar. Hij staat in heel Nederland al tien jaar bekend om zijn verzet tegen het antisemitisme en Hitler (zie o. a. de Affaire Dreyfus 1930 en De Beul 1935). Bovendien is zijn vrouw Joods en krijgen ze er ook nog een klein onderduikertje bij, waarmee ze als een Jozef en Maria van het ene adres naar het andere moeten vluchten. Ze overleven het dankzij hun vrienden in de illegaliteit, hun intuïtie en, sinds ze beiden katholiek zijn, misschien ook wel door een beschermengel, want ze worden diverse keren verraden, maar weten telkens te ontkomen. In die benarde omstandigheden is Van Dalsum's creativiteit op zijn best. Hij geeft honderden huisvoordrachten, schildert, leert pottenbakken en weet met beperkte middelen toch toneel te brengen voor het bonafide publiek in oorlogstijd.
Do van Dalsum wordt opgenomen in de Ursulakliniek (Wassenaar) wegens slapeloosheid. Door een behandeling met overdoses slaapmedicatie raakt ze vier en een halve maand in coma. Ze herstelt na revalidatie. Ze is van huis uit Joods, maar bekeert zich tot het katholicisme. Haar peetvader is Anton van Duinkerken (pseudoniem van prof. Willem Asselbergs), die bevriend is met de Van Dalsums.
1939, 50 jaar. Schijn en werkelijkheid , De moeder, Ontwaking, WO II, De zomerspelen 1939, Lieve mensen, Boefje, Groet
Regisseert en speelt De moeder van de Tsjechische schrijver Çapek. Uiterst actueel, want Hitler heeft net Tsjecho-Slowakije geannexeerd. Menno ter Braak: "alleen Van Dalsum kan zo een dergelijk personage over het voetlicht brengen."
Omdat hij zijn steentje had bijgedragen aan de arbeiders-emancipatie, vraagt de Algemene Nederlandse MetaalbewerkersBond hem voor het historisch spel Ontwaking, waaraan 300 mensen meedoen.
In navolging van de beroemde zomerspelen van Royaards en Verkade in 1917, organiseren Van Dalsum en Defresne De zomerspelen 1939. Ze voeren met veel succes Elektra op (regie Defresne) en De Vrolijke vrouwtjes van Windsor van Shakespeare (regie en rol Ford Van Dalsum) in het Goffertpark in Nijmegen, maar moeten later de voorbereidingen voor De Gysbreght op de Nieuwmarkt in Amsterdam staken wegens de algehele mobilisatie. Na het Ribbentrop-Molotov verdrag valt Hitler 1 september Polen binnen, waarop Engeland en Frankrijk Duitsland twee dagen later de oorlog verklaren. De Tweede Wereldoorlog is begonnen. Van Dalsum regisseert Lieve mensen van Irvin Shaw als symbool van het laatste restje vrijheid dat Nederland nog is gebleven.
Van Dalsum debuteert als filmacteur. De film Boefje, waarvan de opnamen in de zomer begonnen, gaat in première in de City in Amsterdam met Annie van Ees in haar befaamde titelrol en Van Dalsum als de pastoor.
Marie Brusse, de auteur van Boefje, is een van zijn vrienden uit het kunstenaarsdorp Groet (NH), waar Van Dalsum meestal zijn zomervakanties doorbrengt en schildert. Vlak voor de oorlog wonen de Van Dalsums er ook een jaar. Andere vrienden daar zijn o.a. Bergense School schilders Frans Huysmans, Harrie Kuijten, Matthieu en Piet Wiegman, de beeldhouwer John Rädecker. De acteur Ko van Dijk jr. vertelt over de indruk, die Van Dalsum toen op hem maakte.
1940, 51 jaar. Breuk met Van der Lugt, Duitse bezetting, Adam in ballingschap, Studio met Paul Storm, Het huis der gebroken harten
Hij vindt een zaaltje in het Muzieklyceum in Amsterdam-zuid, dat eigenlijk veel te klein is. Maar beter koning in je eigen pijpenla dan lakei in het paleis van een ander. De situatie lijkt op die van 1929, toen hij met minimale middelen het Oost-Nederlands Toneel oprichtte en acteurs en publiek begeesterde in de crisisjaren. Nu richt hij met Paul Storm Toneelgroep Studio op en opent met "het opnieuw bitter-actuele" (Pos) Heartbreak house van Shaw.
Als tweede voorstelling brengt Van Dalsum (regie, decor en rol Henry Linders) De sterkste van Keith Winter.
1941, 52 jaar. Maria Boodschap, De getemde feeks, de Jodenvervolging, de Kultuurkamer
Hij maakt van De getemde feeks een wervelende show, die in deze deprimerende tijd door het hele land volle zalen trekt. Fientje de la Mar, die nog nooit gesjeekspierd heeft, speelt de feministische Kaatje en ook de rest van de cast is uitzonderlijk wegens een nieuwe generatie acteurs.
Maar het wordt bittere ernst. Van Dalsum's conclusie in een radiotoespraak is weemoedig: de hulpeloosheid van een generatie die veel heeft getracht, maar weinig opgelost, maar in wie het verlangen groot heeft geleefd naar een betere wereld.
Hij speelt nog door uit solidariteit met het volk, maar last een voorstelling in Utrecht af, omdat Joodse acteurs de schouwburg niet in mogen en ook in Groningen verzet hij zich openlijk tegen de Jodenvervolging.
De Nederlandse Organisatie van Toneelspelers wordt door de Duitsers verboden. Naar Duits voorbeeld richt Seyss-Inquart in november de Nederlandse Kultuurkamer op, die van kracht zal worden als twee afdelingen (gilden) in werking zullen treden. De eerste is het persgilde. De toneelwereld is in rep en roer, want wat zal de tweede zijn?
1942, 53 jaar. Toneelspelersverzet, onderduik in Nunheim en Helvoirt, Van Dalsum RK, Epe met Lanooy In januari wordt bekend dat de toneelspelers er aan moeten geloven. Wie zich na 19 februari nog niet bij de Kultuurkamer heeft aangemeld, mag van de bezetter niet meer spelen. Ferd Sterneberg en Ben Groeneveld, die bij Van Dalsum spelen, organiseren onder leiding van Hans van Meerten het toneelspelersverzet, dat gedurende de oorlog contact houdt met Van Dalsum.
Omdat de acteurs aanvankelijk weigerachtig zijn zich bij de Kultuurkamer aan te melden, zet Reichskommissar Bergfeld de toneelleiders onder druk. Do van Dalsum: "Toen hij bij Bergfeld moest komen om te horen dat hij de leiding van het toneelgilde op zich moest nemen, weigerde hij - bang - want ze stonden met geladen revolvers achter hem. Maar hij deed het niet. Hij kreeg bedenktijd, men hielp hem uit het gebouw vluchten en daarna doken we onmiddellijk onder tot het eind van de oorlog". Het eerste adres is bij hun vriend Sjang Adams in Nunheimm, waar Van Dalsum zich in navolging van zijn vrouw bekeert tot het Rooms-Katholicisme, één van de belangrijkste gebeurtenissen in zijn leven. Daarna duiken ze onder in Helvoirt. Hier raakt Do van Dalsum in verwachting.
Door verraad moeten ze Helvoirt ontvluchten. Ze reizen naar Epe (Gelderland), waar Van Dalsum leert pottenbakken. Ze worden in de buurt van Epe aangehouden, maar weten uit handen te blijven van de Grüne Polizei.
1943, 54 jaar. Onderduik in Abcoude en Amsterdam, geboorte van een zoon, arrestatie in Abcoude, onderduik Zuid-Limburg
Do van Dalsum bevalt van een zoon. De trotse vader is bij de geboorte en doop aanwezig. Maar onderduiken met een baby is geen sinecure.
Do van Dalsum blijft met het kind in Amsterdam en Van Dalsum gaat terug naar Abcoude. Daar wordt hij verraden en gearresteerd. Hij komt vrij door bij zijn verhoor door de Sicherheitsdienst uit de Gysbreght voor te dragen.
Hij houdt zich een paar dagen schuil op de zolder van een café, keert dan naar zijn onderduikhuisje terug en vlucht bij onraad met Chris Albers het moeras van de Botshol in.
Nadat moeder en kind voldoende op kracht zijn gekomen, reizen de drie Van Dalsums naar het zuiden. Ze arriveren in Beek bij Maastricht, waar ze bevriend raken met de toneelliefhebber Gabriël Beckers, die een amateur gezelschap leidt.
1944, 55 jaar. Maastricht, Gemert, bevrijding zuiden, Lucifer
In juni vluchten ze uit Maastricht naar Gemert in Brabant. Van Dalsum vindt de mensen er aardig, maar houdt zich anoniem. De geallieerden rukken naar Nederland op om met operatie Market-Garden een corridor naar Duitsland te forceren. Ze bevrijden in de herfst bijna heel Zuid-Nederland. Van Dalsum ziet hun intocht in het nabijgelegen Uden.
Maar de geallieerden verliezen de Slag om Arnhem en het noorden gaat de hongerwinter in. De Van Dalsums sturen pakketten met eten en kleren naar hun ondergedoken (schoon)familie, die door een behulpzame dr. Thoolen naar Amsterdam gereden worden. In Gemert wil Van Dalsum meteen iets doen voor de mensen in bevrijd gebied, maar er zijn geen faciliteiten. Om de culturele honger toch te stillen, haalt het Militair Gezag, dat de regering in Londen vertegenwoordigd, hem naar Radio Herrijzend Nederland in Eindhoven.
1945, 56 jaar. Eindhoven, Radio Herrijzend Nederland, Het grijze boekje, Nederland bevrijd, De Batavische gebroeders, Amsterdam, Toneelgroep 5 Mei 1945, Vrij volk
Vanaf maart draagt hij met Antoinette de Visser in bevrijd Zeeland, Brabant en Limburg voor uit Genesius (zie Genesius 1926). Later draagt hij onder auspiciën van het Militair Gezag Genesius ook voor in België (Leuven). Mogelijk verblijven de Van Dalsums na Eindhoven in Den Bosch. In het nabijgelegen Doofstommeninstituut in St. Michielsgestel leert Do van Dalsum doofstomme meisjes dansen. En dan gebeurt waar Nederland vijf jaar naar heeft uitgezien. 5 Mei capituleren de Duitsers: "Nederlanders, Gij zijt vrij". De Van Dalsums blijven nog even in het zuiden voor de première van De Batavische gebroeders in de schouwburg van Maastricht.
De acteurs die in de oorlog niet gespeeld hebben, bezetten de Stadsschouwburg in Amsterdam en richten het ad-hoc gezelschap Toneelgroep 5 Mei 1945 op.
Met de capitulatie van Japan op 15 augustus is ook Nederlands-Indië bevrijd. De Chinese gemeenschap in Amsterdam organiseert in allerijl een grootse bevrijdingsmanifestatie, waarvoor Jef Last het massaspel De draak ontwaakt schrijft. Do van Dalsum assisteert de regie, omdat zij eerder gewerkt heeft met Chinese "volkomen ongeschoolde krachten, die voor een groot gedeelte geen Nederlands verstonden en onderling zeer verschillende dialecten spraken" (programmaboekje; zie ook Do Mogendorff, 1927). Een maand later overlijdt in Batavia Van Dalsum's twee jaar oudere broer Anton, die Japans krijgsgevangene was.
Na ruim drie jaar ontheemd rondzwerven duurt het nog een tijd voordat de Van Dalsums eindelijk weer vast onderdak vinden in het appartement Overtoom 8A vlakbij de Stadsschouwburg in Amsterdam. Dankzij hun contacten met het Militair Gezag, kunnen Do van Dalsum's moeder Aline en zuster Ro, die tijdens oorlog ondergedoken waren, in Limburg aansterken. Do vraagt ook meubels voor ze aan bij Volksherstel en vindt een woning voor ze in Amsterdam.
|
Het Nederlands toneel, Van der Lugt Melsert, Don Carlos 
Videofragment Boefje