|
Van Dalsum barst los met het Oost- Nederlands Toneel (ONT) ), dat nog geen jaar bestaat, maar van beslissende betekenis is voor het Nederlands toneel. Zijn bijna 25 jarig leiderschap is begonnen. Hij trouwt met Do Mogendorff, richt met Verkade Het Amsterdams Toneel (AT) op en zet daarna met Defresne en Sternheim het ONT voort met de Amsterdamse ToneelVereniging (ATV) onder het motto Wij spelen levend toneel van onze tijd. Reeksen successen volgen met voorstellingen van uitzonderlijk hoog niveau waarvoor Van Dalsum ook schitterende decors ontwerpt. Hij neemt heftig stelling tegen antisemitisme en fascisme. Zijn getuigend toneel culmineert in de opvoering van De Beul, die ongekende rellen veroorzaakt. Door de economische malaise van de crisisjaren komt de AT ten val.
Het Oost- Nederlands Toneel komt als een revolutie. Plotseling is er iets totaal nieuws dat maat- en richtinggevend is. Het ONT en de ATV tillen het toneel naar de moderne tijd. Van Dalsum is de esthetiek van Royaards en Verkade voorbij en neemt stelling. De wereld is in een diepe economische crisis, Europa koerst af op een nieuwe wereldoorlog, Hitler komt aan de macht en de Jodenvervolging begint: Een mens heeft niet meer het recht neutraal te staan tegenover al wat er gebeurd is en nu gebeurt. In de tijd dat hij deze gezelschappen opricht, is het toneel geestelijk stuurloos (Hunnigher 1949), er is nauwelijks subsidie en het toneelbeleid is desastreus. Het oude publiek blijft weg, het nieuwe is nog niet gevormd. Van Dalsum haalt het toneel uit deze impasse. De strenge expressionistische experimenten die zijn weg baanden zijn niet meer nodig. Zijn toneel is actueel, zinderend, overrompelend, controversieel en van een groot menselijk mededogen. Het gaat over de grote dingen van het leven en over de kleine, het heeft tragiek en humor, het ontroert, het is illusie die werkelijkheid wordt, het is zo overweldigend, dat het publiek tijdens de voorstellingen in ovaties uitbarst. Hij maakt met Defresne en de acteurs zijn belofte Levend toneel van onze tijd waar in tal van legendarische voorstellingen. Om er enkele te noemen: De comedie van het geluk, De driestuiversopera, De affaire Dreyfus, De reis van Noach op de wateren, Circus Knie, Schuld en boete, Ph.A.E.A. en de Gysbreght.
1929 - 1930, 40 - 41 jaar. Het Oost-Nederlands Toneel: een onvergetelijk jaar met De comedie van het geluk, De Driestuiversopera en Liefde onder de olmen, begin samenwerking met Defresne
Wijnand Frans komt naast Van Dalsum in de directie, maar in werkelijkheid is August Defresne de tweede man. Voor de acteurs uit het westen is het geen sinecure om naar het oosten te komen, maar zij volgen Van Dalsum wegens zijn "grote, soms zelfs fascinerende aantrekkingskracht" en zijn bezielende teamgeest (Pos 1971).
We speelden zogenaamde tijdsstukken ... De Driestuiversopera, De Comedie van het Geluk, Volpone, Liefde onder de Olmen. Ieder ethisch beginsel was er vreemd aan, we kozen de stukken met de grootste spelmogelijkheden. We speelden compleet naturel, de mensen hadden geen idealen meer, waren verzeild in het mislukte van het leven ... je probeerde de illusie bij te brengen van een nieuw brok leven. Dat lag enorm in die tijd, omdat de mensen het gevoel hadden dat ze waren vastgeroest, kwam er iets dat kon bevrijden uit het isolement ... zoals je héél sterk kon voelen in de oude, despotische boer Ephraim Cabot in Liefde onder de Olmen. Het werd beheerst door de macht van Ephraim, die, zonder op zijn kinderen te letten, de eigenaardige drang had om het leven nog ‘ns over te doen.
Deze voorstellingen zijn legendarisch. "Iedere nieuwe première veroorzaakt een explosie, een waarlijk glorieuze entree en artistieke triomf over de hele linie" (Pos 1971). De comedie van het geluk en De driestuiversopera zijn een ongekende happening. Van Dalsum is magistraal als Dr. Fregoli, Jack Brown en Ephraim Cabot en zijn decors zijn sensationeel.
Maar Wijnand Frans komt zijn financiële belofte slechts gedeeltelijk na. Hunnigher 1949: "men had daarginds in de provincie niet het minste begrip voor arbeid en waarde van deze nieuwe, 'eigen' toneelgroep, die speciaal in Arnhem door overheid en publiek in geen enkel opzicht gesteund werd". Begin december 1929 heeft het ONT al een enorme schuld. Ook voorstellingen in het westen en de succesnummers Het Chinese landhuis en Defresne's Moordromance brengen geen soelaas. "Het siert het ensemble en de leiding dat men met gedecimeerde salarissen tot eind mei met groot elan en volharding is blijven doorspelen, in feite zonder vaste schouwburg, dag aan dag reizend met een moeilijk en inspannend repertoire dat tot de laatste dag op peil bleef" (Pos 1971).
1930, 41 jaar. Faillissement, huwelijk, het Amsterdams Toneel van Verkade en Van Dalsum, De affaire Dreyfus, de Grote Depressie
De acteurs van het ONT blijven hem trouw: "onder zijn artistieke leiding willen wij de toekomst tegemoet gaan ... het ideaal is niet verloren. Integendeel. Vast besloten staan wij gereed" (Pos 1971). En Van Dalsum blijft hen trouw: Ik ging terug naar Verkade, maar niet alleen. Nee, ik voelde me verantwoordelijk voor al die mensen, die bij me waren. Tenslotte nam Verkade ons allemaal. Tja, en na een jaar ging hij failliet. Ja, wat een tijd. Toch mooi. Verkade, die al lang genoeg heeft van Het Verenigd Toneel met Verbeek's Comoedia (zie 1924), verwelkomt hem als de verloren zoon. Ze richten het Amsterdams Toneel (AT) op en fuseren hun troepen. Verbeek fuseert met Saalborn, die de oude Koninklijke Vereniging Het Nederlands Toneel nieuw leven ingeblazen heeft. Beide combinaties solliciteren naar de Stadsschouwburg. Amsterdam neemt ze allebei, waardoor tussen drie theaters gerouleerd moet worden. Daar alleen de Stadsschouwburg groot genoeg is voor De affaire Dreyfus (regie, decor en rol Van Dalsum), gaat dit eclatante, maar dure succes nog geen twintig keer. Bovendien loopt het schouwburgbezoek met 40 % terug door de Grote Depresssie, die Zwarte Donderdag 24 oktober 1929 met de beurskrach op Wallstreet begon.
1931, 42 jaar. De Amsterdamse heksenketel, KVHNT, Cagliostro, Ontmoeting met Meyerhold in Moskou, Misdadigers
De Van Dalsums worden ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van het Staatstheater Meyerhold door de Sovjets uitgenodigd naar Moskou te komen. Hij ontmoet Meyerhold, het boegbeeld van de Russische toneelvernieuwing, ziet boven zijn hoofd ijzeren constructies en voortsnellende wagens met stootbrigadiers, en heeft bewondering èn kritiek.
Met Misdadigers stelt Brückner de vraag: zijn we allemaal misdadigers of zijn er alleen misdadige omstandigheden? De mens als speelbal van machten groter dan hijzelf is een kenmerkend Van Dalsum thema.
1932, 43 jaar. De Amsterdamse ToneelVereniging van Van Dalsum en Defresne, De groene papegaai, Blanco Posnet, Het verleden ener vrouw, De reis van Noach, internationaal Anti-oorlogscongres
De reis van Noach op de wateren over de zondvloed met Noach's gezin en de dieren in de ark, is een overweldigend succes. Werumeus Buning over het stuk, de voorstelling, de geest van de ATV en het mystiek religieus expressionisme van Van Dalsum:
Van Dalsum vertegenwoordigt met o.a. Berlage en Henriètte Roland Holst Nederland bij het internationale Anti-oorlogscongres in Amsterdam, dat op initatief van de schrijvers Romain Rolland (nobelprijs) en de communistische Henri Barbusse gehouden wordt wegens de dreiging van een nieuwe wereldoorlog. Rechts ziet het congres als propaganda voor het internationale communisme, dat volgens links de enige politieke macht is, die het fascisme in Italië, Duitsland, Japan en elders kan bedwingen.
1933, 44 jaar. Niet te overtreffen: Circus Knie, Eindexamen, Schuld en boete, Ph.A.E.A; Hitler-Duitsland, neutraliteitspolitiek
In de zomer regisseert Van Dalsum Mariken van Nieumwegen (gespeeld op de Grote Markt) wegens Nijmegen 700 jaar en met het Vossiusgymnasium Philoctetes van Sophocles ter gelegenheid van het nieuwe schoolgebouw (leerlingen Lou de Jong en Marius Flothuis vertaling en muziek). Verder doet hij voordrachten voor de VPRO, en met Do van Dalsum voor de arbeidersbeweging en ten bate van arme pinda-Chinezen. Hij ontwerpt prachtige decors voor Schuld en boete (naar de roman van Dostojevski; regie Defresne), waarin hij de vaderlijke commissaris van politie speelt, die met een subtiele methode de moordenaar Raskolnikov tot bekennen dwingt.
Intussen is de situatie in Duitsland beroerd. Door de herstelbetalingen (WOI) en de economische depressie zit het land aan de grond en gaat de wankele Weimar-democratie ten onder. De Nationaalsocialistische partij krijgt de absolute meerderheid bij de verkiezingen. Hitler neemt de macht over en schakelt zijn linkse politieke tegenstanders uit, die worden opgesloten in het eerste concentratiekamp Dachau. De nazi-dictatuur is een feit en de jodenvervolging begint. Nederland, dat neutraal denkt te kunnen blijven, houdt zich afzijdig. Van Dalsum protesteert met een nieuwe opvoering van De affaire Dreyfus in Carré (zie 1930) en zijn meesterlijk geregisseerde Ph.A.E.A., dat op en top 'Levend toneel van deze tijd' is. De pers concludeert: het enige gezelschap dat in de Stadsschouwburg thuishoort.
1934, 45 jaar. De Gijsbreght, De drie appelbomen, De eerste de beste, Driestuiversopera, ATV eerste bespeler Stadsschouwburg, De revisor, De roman van John Loving, De gele koorts
Van Dalsum en Defresne brengen een nieuwe Driestuiversopera, die groot succes heeft (zie 1929), maar ook deining in de toneelwereld veroorzaakt, omdat tot ieders verbazing, want geheel tegen zijn vroegere houding in, criticus Henrik Scholte in de Groene Amsterdammer heftig fulmineert tegen dit repetoire met het verwijt dat de leiders van de ATV 'inflatie van de geest plegen, de tekenen van de tijd niet verstaan en estheten zijn die met vuur spelen', waarop "een heel twistgeschrijf volgt".
Amsterdam wil geen vaste bespeler van de Stadsschouwburg, maar benoemt wel met veel wikken wegen de ATV, die met kop en schouders boven de rest uitsteekt en het meeste publiek trekt, tot eerste bespeler voor twintig vrijdagen en weekends. Met een subsidie van f 15.000 en een hoge zaalhuur blijft het sappelen. Omdat de schouwburg ze niet kan bergen, kost alleen al het transport en de opslag van decors meer dan een kwart van dat bedrag. De schouwburg viert haar veertigjarig bestaan met de première van De Revisor van Gogol. Toneelleider Van der Lugt-Melsert: "Laten wij van harte hopen, dat vóórdat dit trotse gebouw in puin valt of voor andere doeleinden dienstbaar zal worden gemaakt, het de dan nog bestaande toneelgezelschappen gegeven mag zijn op minder zware condities er hun kunst te brengen".
De katholieke pers verwijt Van Dalsum dat hij de bekeringsscène in De roman van John Loving heeft geschrapt: "Wie de waarachtigheid van zijn persoonlijke gevoelens, zoals de heer van Dalsum zegt, vóór alles stelt, moet geen toneelspeler worden."
Omdat het schouwburgbezoek gedaald is en de jeugd liever naar de bioscoop dan de schouwburg gaat, mogen honderden jongeren voor halfgeld naar De gele koorts en na afloop hun mening geven.
1935, 46 jaar. Pygmalion, 25jarig toneeljubileum met Othello, Electra, de Beul-affaire
Van Dalsum regisseert en speelt voor zijn 25jarig toneeljubileum de tragedie Othello van Shakespeare, die hij interpreteert vanuit rassenverschillen. De voorstelling voldoet niet aan de hooggespannen verwachtingen, maar de feestelijkheden zijn er niet minder om. Do van Dalsum vertelt hoe het bij de hulding in Amsterdam toeging.
Zelf zou Van Dalsum liever helemaal niet jubileren, maar hij moet wel wegens zijn schulden van het Oost-Nederlands Toneel. Omdat hij de publiciteit schuwt zijn er niet veel mensen die hem werkelijk kennen. Maar ter ere van zijn zilveren jubileum geeft collega Guus Defresne een meestelijke analyse van zijn persoonlijkheid:
Electra van Sophokles met de muziek van Diepenbrock o.l.v. Willem Mengelberg is het hoogtepunt van het Nederlands toneelseizoen 1934-1935 en een triomf voor Defresne (regie) en Charlotte Köhler als Elektra. Het decor is van Van Dalsum, die ook Aigisthos speelt.
Hij is betrokken bij de oprichting van het Abessinië-comité tegen de inval van Ethiopië door Mussolini. In Duitsland worden de Neurenberger rassenwetten van kracht en worden honderden anti-fascisten in schijnprocessen veroordeeld.
1936, 47 jaar. Brandhaard Europa, censuur, Biografie, Happy, Een midzomernachtsdroom, de commissie-Boekman
Amsterdam benoemt de ATV weer tot eerste bespeler van de schouwburg en verhoogt de subsidie tot f 30.000,- onder voorwaarde dat de ATV ook een aantal volksvoorstellingen geeft. Na alle commotie van De beul zijn het publiek en de ATV ook wel toe aan wat lichter repertoire. Van Dalsum regisseert met groot succes twee Amerikaanse blijspelen. Loudi Nijhoff is een revelatie.
De Wagnervereniging vraagt Van Dalsum voor de regie van Een Midzomernachtdroom met de muziek van Mendelssohn, uitgevoerd door het Concertgebouworkest onder leiding van Willem Mengelberg. Hij ontwerpt voor de mensenwereld een stalen constructie, die Ter Braak aan radio Kootwijk doet denken, en voor de elfenwereld een toverachtig nachtbos. Do van Dalsum doet de choreografie van de elfjes.
Hij regisseert Een vrouw in haar bloei en speelt in In Holland staat een huis, een gelegenheidstuk van Nijhoff en Van Duinkerken voor de verloving van Juliana en Bernhard. Wethouder Boekman van Kunstzaken stelt een commissie in ter evaluatie en verbetering van het toneelbeleid in Amsterdam.
1937, 48 jaar. Macbeth, 300 jaar Gysbreght, Terug naar Methusalem, het advies van de commissie-Boekman
Ter gelegenheid van 300 jaar Gysbreght van Aemstel brengt Van Dalsum (regie, decor, hoofdrol) met Kerstmis ipv Nieuwjaar een geheel nieuwe Gysbreght.
Hij regisseert en speelt de science fiction Terug naar Methusalem van George Bernard Shaw. In deze belangrijke vier uur durende voorstelling laat Shaw de mens 300 jaar leven om tot wijsheid te komen.
De commisie-Boekman staat voor een dilemma. Door de economische crisis is er weinig geld, maar het toneel in Amsterdam moet meer geld krijgen. De ATG steekt ver boven de andere gezelschappen uit, moet artistiek behouden blijven, maar levert financieel te weinig op. Het conservatieve publiek wil meer amusement. Daarom moeten ook andere gezelschappen aan bod komen. Ze adviseert voor de vaste bespeling van de Stadsschouwburg een nieuw gezelschap onder een zakelijk sterke eenhoofdige leiding samen te stellen, de schouwburghuur te verlagen en de subsidie te verdubbelen.
1938, 49 jaar. Het einde van de Amsterdamse Toneel Vereniging, Van den Vos Reynaerde
Om een paar duizend gulden tekort is aan ons werk in de Stadsschouwburg een einde gemaakt door de overheid. Als men een hond wil slaan, kan men altijd een stok vinden. Men zoekt naar een nouveau monsieur; niet meer die heftigheid in de deftige Amsterdamse schouwburg. Kreten als ‘expressionisme is defaitisme’ in de pers. Men wilde een ordelijk kakelend kippenhok met op tijd ochtend- en avondvoer. Symbool van dat grotere kippenhok dat Nederland was voor de grote storm van de wereldoorlog alles weg zou vagen. Een nieuwe haan in dat rustige hoenderpark: Van der Lugt Melsert. Ieder beloofde zijn best te doen om rustig mee te kakelen.
De ATV neemt afscheid met Van den vos Reynaerde van Veterman (regie Van Dalsum), "een indrukwekkende manifestatie, waarin vrijwel het gehele gezelschap aantrad" (Pos, 1971). Na afloop memoreren vele sprekers, waaronder wethouder Boekman, de betekenis van de ATV voor Amsterdam en het hele Nederlands toneel. In zijn dankwoord zegt Van Dalsum: Ons werk sprak duidelijke taal. Wij schaarden ons niet aan de kant van hen die de vlucht in de reactie preken. Men heeft ons dit standpunt niet gegund en ons alleen laten staan. Wellicht zal men later betreuren, dat men het toneel een muilkorf heeft willen opzetten. |
Het ONT en de openingsvoorstelling De comedie van het geluk 
De Driestuiversopera 1929 en 1934